- vasadmin
- خرداد ۲, ۱۳۹۸
هنر خاتم کاری:
درباره ی مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم‌سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل‌ذکر است آن است که به‌درستی معلوم نیست اولین بار خاتم‌سازی را چه کسی ابداع کرده است. در دائره‌المعارف فارسی آمده است: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست و آنچه درباره ی آن گفته می‌شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم‌ساز هنوز بر این عقیده‌اند که هنر خاتم‌سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است »
صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشه‌های دیگر از قبلی‌ها اقتباس کرده‌اند، چندین قطعه و لوحه که روی آن‌ها با چوب و استخوان موزاییک‌کاری شده است در عین الصیره نزدیک قاهره در اوایل دوره اسلام به‌دست‌آمده و اغلب آن‌ها در موزه صنایع اسلامی قاهره ویا موزه برلین وجود دارد که یکی از عالی‌ترین نمونه‌های این صنعت در موزه متروپولیتن است.
از دیگر آثار و نمونه‌های تاریخی در این هنر:
• منبر خاتم‌کاری در مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزار سال.
• سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی)
• درهای خاتم قصر رؤیایی تیمور گرگانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال ۸۰۷ هجری (۱۴۰۵ میلادی)
• درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوب‌ها ساخته‌شده توسط هنرمندی بنام حبیب‌الله در سال ۹۹۹ هجری (۱۵۹۱ میلادی) که در موزه برلین نگهداری می‌شود.
• درهای مزین به اشکال هندسی گل‌وبته، از شهر بخارا که در موزه ویکتوریا آلبرت موجود است
• منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان با اشکال هندسی و اجزای نقره‌ای مربوط به سال ۱۱۱۴ هجری (۱۷۰۲ میلادی)
• درب‌های تالار آینه کاخ گلستان
• تعداد دو درب خاتم‌کاری شده توسط خاتم‌سازان شیراز در موزه دوران اسلامی تهران.
• تعدادی درب دو لنگه خاتم‌کاری شده در موزه حضرت عبدالعظیم شهر ری که قدیمی‌ترینان مربوط به دوره آل‌بویه تا اواخر قاجار است.
اوج شکوفایی و تکامل این هنر در دوران صفویه بود، در این دوران از شیراز و سایر نقاط ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان دعوت‌شده و هنرمندان ضمن فعالیت در رشته‌های خاتم‌کاری، منبت‌کاری، کاشی‌کاری و گره‌چینی، به ساختن ساختمان‌های حکومتی و بارگاه‌ها و اماکن مقدس تشویق و ترغیب شدند. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان و هنرمندان این رشته در این دوران در بدترین و سخت‌ترین شرایط زندگی می‌کردند.
در سال ۱۳۰۷ اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعه‌ای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس‌ازآن کارگاه‌های خاتم‌سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.
• آثار به‌جامانده، ۷۲ نفر از هنرمندان شیراز (به سرپرستی استاد خلیل گلریزخاتمی و استاد غلام‌حسین گلریزخاتمی)، اتاق هفت در هفت متری خاتم‌کاری شده با تمامی وسایل موجود در آن، در کاخ مرمر به مدت چهار سال.
تالار خاتم مجلس شورای ملی با ۴۰۰ مترمربع خاتم‌کاری. متأسفانه در سال‌های اخیر سمت‌وسوی طرح‌ها تغییریافته و با حذف طرح‌های اصیل توجه کمتری به سنت‌گرایی معطوف بوده و از خط و نوشته که در خاتم اصیل بسیار استفاده می‌شده کمتر دیده می‌شود.
• از استادان بنام خاتم‌کاری در شیراز و ایران را می‌توان به (استاد عبدالخالق گلریزخاتمی) ملقب به پدر خاتم ایران و (شادروان استاد عبدالعلی گلریزخاتمی) ٬(احمد روحانی) اشاره کرد که خود صاحب سبک در این رشته ی هنری می‌باشند.
خاتم‌کاری در ادبیات:
در اشعار شاعران قبل از سده نهم هر جا نامی از خاتم برده شده به معنی و مفهوم انگشتری بوده و تنها یک بیت از اشعار مفید بلخی شاعر قرن یازده به معنای هنر خاتم‌سازی آمده است:
صد نقش بر استخوانم افکند ز داغ گویا که لب لعل تو خاتم‌بند است
آشنایی با هنر خاتم سازی:
خاتم‌سازی از دیرباز طرفداران خاص خود را در شیراز و اصفهان داشته است.
هنر خاتم‌سازی یکی از مهم‌ترین هنرهای دستی ایران است. این صنعت ارزش هنری فوق‌العاده زیادی دارد. سابقه خاتم‌سازی در ایران از زمان‌های خیلی قدیم بوده است. به‌طورکلی ابتدا باید دید خاتم چیست و خاتم‌ساز یا خاتم‌کار چه کسی است.
تعریف خاتمخاتم ترکیبی است از چندضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف تشکیل می‌شود. پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی است.
خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به‌دقت و حوصله زیاد دارد. چندضلعی‌هایی که در خاتم‌سازی به کار می‌آید
در لغت‌نامه دهخدا خاتم‌ساز چنین معنی شده است: «آنکه پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم‌سازی عمل خاتم‌ساز را گویند»
در دائره‌المعارف فارسی درباره ی خاتم‌کاری و خاتم‌سازی آمده است: «هنر آراستن سطح اشیاء به‌صورتی شبیه موزاییک، با مثلث‌های کوچک. طرح‌های گوناگون خاتم همواره به‌صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قرار دادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند. مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریزتر و ظریف‌تر باشند، خاتم مرغوب‌تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می‌رود»
قدیمی‌ترین آثار هنری خاتم‌کاری شده باقی‌مانده:
۱) صندوق مرقد موسی کاظم و محمد تقی در کاظمین مربوط به دوران شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶ هجری قمری ساخته‌شده توسط محمد جمعه.
۲) صندوق مرقد حسن عسکری در سامره و صندوق مرقد علی نقی مربوط به همان دوره است.
۳) صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر مهدی که در همان دوره ساخته و نصب‌شده.
۴)است.
۵) درب خاتم امامزاده شاه‌رضا در قمشه (شهرضا) مربوط به زمان سلطنت شاه‌طهماسب صفوی.
۶) صندوق خاتم مرقد علی پسر ابی طالب ساخته‌شده در زمان کریم خان زند و نصب آن در زمان لطفعلی خان زند
۷) صندوق خاتم مرقد حسین پسر علی و ابوالفضل در کربلا
۸) صندوق مقبره زینب در شام
مواد اولیه در ساخت خاتم:
(دستگاه مخصوص برای بریدن مصالح چوبی انواع چوب) (آبنوس- فوفل- گردو- بقم- عناب-نارنج- کهکم-کبوده)
انواع استخوان (استخوان و عاج فیل- استخوان شتر- استخوان اسب)مفتول‌های فلزی (برنج -آلومینیوم و بعضاً نقره)
صدف- نخ پرک – سریشم – لاک
وسایل و ابزار کار در هنر خاتم سازی:
ابزار عمومی شامل چکش – اره-اره فلکه -دریل و مته – دستگاه دینام – -و…
ابزار اصلی و مخصوص شامل انواع اره‌ها- عنوان سوهان – انواع رنده – پرس – تیره‌دار یا خط‌کش قفل – مقار- انواع تنگ‌ها- چسب‌های مخصوص و…
خاتم‌کاری بر روی جعبه‌ای چوبی :
ابتدا انواع چوب‌ها و استخوان‌ها را در رنگ‌های مختلف تهیه‌کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱ تا ۵/۲ میلی‌متر می‌برند و از آن‌ها مثلث‌هایی تهیه می‌شود که پس از سوهان‌کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول‌های سیمی به‌صورت مثلث بوده که برای آماده‌سازی آن‌ها نیز مراحل مختلفی طی می‌شود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که موردنظر است را به‌وسیله استادکار کشیده و این مثلث‌های چوبی، استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به‌وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می‌شوند و به‌وسیله نخ محکم می‌گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می‌شود، بعد از چند ساعت نخ‌ها بازشده و اضلاع طرح سوهان‌کاری شده و چهار عدد از پره‌های ساخته‌شده را در کنار هم قرار می‌دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می‌شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می‌آید. مرحله ی بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به‌وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به‌صورت شش‌ضلعی منظم آماده می‌شود و به آن «شمسه» می‌گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به‌وسیله سریشم چسبانده می‌شود و با نخ محکم می‌شود و حاصل آن طرح ستاره‌ای است، این طرح‌ها آن‌قدر تکرار می‌شوند تا بر اساس طرح موردنیاز درآمده و سپس در زیر فشار و پرس قرارگرفته و با چند مرحله برش‌کاری و چسبانده لایه‌های بسیار نازک چوب در اطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می‌آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از ۴۰۰ مرحله کاری را شامل می‌شود.
خاتم‌ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورداستفاده بر روی سطح کار به‌وسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجاد طرح‌های گوناگون و قرینه‌سازی تمامی سطح طرح به‌وسیله خاتم مزین می‌گردد که پس از برخی ترمیم‌ها، سوهان، سمباده و بتونه‌کاری و نهایتاً ساییدن و صاف کردن سطح خاتم، کار برای روغن‌کاری و جلا بخشی به‌وسیله مواد مخصوص مانند سیلر و کیلرو پولیستر آماده می‌شود.
مرغوبیت یک خاتم خوب به ریزنقشی و منظم بودن طرح بستگی دارد که همه ی این‌ها در مهارت استادکار در تهیه ی مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه می‌شود.
خصوصیات یک خاتم و محصول مرغوب وهنری
۱) صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم.
۲) یکنواخت بودن رنگ و مصالح به‌کاررفته در ساخت خاتم
۳) عدم‌تغییر در رنگ و شکل
۴) ترمیم کاری‌ها و بتونه‌کاری‌ها در سطح کار مشخص نباشند.
۵) قرینه بودن تمامی گل‌ها و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع
۶) دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد باهم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه‌ای ندارد و کل طرح را از بین می‌برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم‌ساز باید یک نجار چیره‌دست هم باشد.
۷) رنگ‌کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد.
۸) نقش‌ها و مثلث‌ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.
مهم‌ترین مراکز خاتم‌سازی در ایران، اصفهان و شیراز و تهران هستند که البته اکثر خاتم‌سازان در تهران اصفهانی یا شیرازی هستند.
لازم است توجه شود که کلیه ی محصولات خاتم‌کاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری و از تمیز کردن آن‌ها با پارچه ی مرطوب و از به کار بردن هرگونه جلا سنج بر روی سطوح خاتم اجتناب شود.
اصغر معمار استاد هنر خاتم‌سازی، را بهتر بشناسیم
به‌درستی روشن نیست که خاتم‌سازی از چه زمان به وجود آمده است. ولی قدیمی ترین نمونه‌های خاتم که تاکنون به دست ما رسیده از دوره ی صفوی است. گرچه در کشورهای دیگر ازجمله سوریه و لبنان کارهایی از نوع منبت ساخته می‌شود که به خاتم شباهت دارد ولی در حقیقت این هنر ویژه ایران است و چنین تصور می‌رود که برای اولین بار خاتم‌سازی در شهر شیرازبوجود آمده است، اما امروز این هنر در سراسر ایران بلکه در سرتاسر دنیا به نام اصفهان شناخته می‌شود. در اینجا باکسی آشنا می‌شویم که هنر خاتم‌سازی را با تلاش و ذوق و سلیقه خود به نام اصفهان کرده است، استاد اصغر معمار.ایشان در ابتدا حدود دو سال درزمینه ی نجاری مشغول به فعالیت شدن و بعدازآن در محضر چند نفر از اساتید خاتم‌سازی اصفهان این حرفه را آموختن. در آن زمان متوجه شدن خاتم هائی که در اصفهان تولید می‌شود درجه ۲ است و خاتم درجه ۱ در شیراز تولید می‌شود. لذا به شیراز رفتن و ۳ سال آنجا مشغول به کار بودن تا زمانی که به اصفهان بازگشتند و حدود پنجاه کار مختلف درزمینه ی خاتم‌سازی تولید کردن و تولید خاتم درجه یک را در اصفهان توسعه دادند به‌طوری‌که کسی برای خرید خاتم درجه ۱ دیگر به شیراز نمی‌رفت بلکه همه از اصفهان خریداری می‌کردند و خدا را شکر، با استقبال بسیار خوبی هم روبرو شد به‌طوری‌که از چهل سال پیش تاکنون فروشگاه‌های صنایع‌دستی در تهران از چهار عدد به حدود صد و بیست فروشگاه رسیده است.