- vasadmin
- خرداد ۴, ۱۳۹۸
هنر قلم‌زنی 
:
قلم‌زنی یکی از رشته‌های هنرهای سنتی ایران است که در دسته‌بندی، در رده هنرهای صناعی و در گروه فلزکاری قرار دارد. قلم‌زنی هنری والا و ارزشمند در فرهنگ سنتی و هنرهای معنوی ایرانیان است و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است که به کمک ذوق و اندیشه هنرمند ایرانی با تأثیر از آداب، سنن، فرهنگ و مذهب، در بیان آرا و عقاید ایرانیان به زیباترین شئ فلزی نقش بسته است. قلم‌زنی روی مس. ساختن اشیاء با فلز مس، برنج، نقره و… به روش سرد را «دواتگری» گویند، این هنر باسابقه چندین هزارساله خود؛ در دوران هخامنشیان رواج یافت و در دوره ساسانیان به اوج خود رسید. مس به سبب نرمی و شکل‌پذیری که دارد، در هنر قلم‌زنی متداول‌تر از سایر فلزان است. از سوی دیگر به اعتقاد باستان شناسان و مورخان هنر، مس، نخستین فلزی است که در هنر فلزکاری و قلم‌زنی موردتوجه انسان قرار گرفت. هنر قلم‌زنی یکی از رشته‌های هنرهای سنتی ایران است که می‌توان آن را در دسته‌بندی، در ردهٔ هنرهای صناعی و در گروه فلزکاری قرارداد. هنر قلم‌زنی روی فلز ازآن‌رو بیشتر موردتوجه هنرمندان است که از دوام و بقای بیشتری نسبت به سایر اشیا برخوردار است. نقش‌مایه‌ها و نمادهای نقوش در ادوار تاریخی و فرهنگی گوناگون بر اساس دگرگونی‌های عقیدتی و فرهنگی متفاوت‌اند و تحت تأثیر و تأثیرات شرایط اجتماعی تغییر می‌کند و سیر تحول را به دنبال خوددارند. پیشینه قلم‌زنی به زمان سکاها یا سیت ها نسبت داده می‌شود که نژاد آریایی داشتند.سرزمین پهناور ایران پیوسته خواستگاه خلق هنرهای ناب، اصیل و معنوی درعین‌حال متناسب با زندگی مردم و آداب و رسوم جوامع و اقوام خود بوده است. قلم‌زنی و کاربرد فلزات طبق مستندات تاریخی موجود و مسبوق به بیش از هزار سال قبل از میلاد می‌باشد.
آثار بجا مانده در هردوره و اعصار گوناگون خود نمایانگر حرکتی متداوم و لاینقطعی است که علاوه بر نمادهای عینی، مادی که در قالب ظروف، جام‌ها و…قلم‌زده شده به وجود آمده نمایانگر فضای روح‌بخش و معنوی است که ریشه در باورها و اعتقادات حاکم بر دورهی خود داشته است و نهایتاً موجب بروز پدیده‌های قدسی و یا هنرهای معنوی و مبدأ گرا گردیده است.
قلم‌زنی و هنرهای دیگر ازاین‌دست تنها فعالیت انسان مسلط و یا صنعتگر و ابزارساز در به کار بردن قلم و چکش بر روی قطعه یا ظرف فلزی نیست بلکه برگرفته از شوق و دیگر وجوح تمایز انسانی در به‌کارگیری تعمق و تأمل وی می‌باشد. انسانی باهوش و زیرک که با جوهر ذکاوت دست به مکاشفه‌ای عمیق در طبیعت و مخلوقات می‌زند و به تکاپویی برمی‌خیزد که موجب بروز و تبلور حرکتی انفعالی خودآگاه به نام خلق اثر هنری که آمیخته‌ای از شعف ناخودآگاه فطری در بطن و ابزار و ادوات و مواد و مصالح در جهان مادی است می‌گردد.
سه سبک اصلی در قلم‌زنی ایران مطرح است که عبارت‌اند از سبک شیراز و سبک تبریز و سبک اصفهان.
در سبک شیراز؛ که بیشتر بر روی نقره انجام می‌شود پس از طراحی بر روی کار ونیم برکردن شروع برجسته‌سازی و کف‌سازی می‌شود که در این سبک بیشتر از نقوش تخت جمشیدی و گل مرغ استفاده می‌شود و در ایران این سبک را مکتب شیراز می‌نامند و منحصر به شیراز می‌باشد
در سبک تبریز برای حرکت قلم و انجام قلم‌زنی از حرکت و فشار مچ دست استفاده می‌شود و
در سبک اصفهان از ضربات چکش. به نام‌های قلم‌ریز و قلم‌زنی برجسته شهرت دارد. قلم‌زنی برجسته دارای برجستگی‌های عمیق‌تری می‌باشد و حالتی سه بعدی را به همین سبب قلم تبریز صاف و کم‌عمق است ولی قلم اصفهان عمیق‌تر می‌باشد. قلم‌زنی در اصفهان نیز در دو سبک مجزا می‌باشد که ایجاد می‌نماید. این‌گونه از قلم‌زنی در ساخت ضریح امامان شیعه استفاده می‌گردد.
انواع سبک‌های قلم‌زنی:
۱. برجسته‌کاری
در این نوع قلم‌زنی ابتدا پشت کار را قیر کرده، سپس طرح را روی کار کاربن می‌کنند و با استفاده از قلم نیم بر طرح را تثبیت می‌کنند. پس از تثبیت طرح، قیر را از پشت کار خارج کرده و این بار سطح پردازش شده را قیر اندود کرده و توسط قلم‌هایی که عبارت‌اند از قوشه، کف رو، کف تخت و… ظرف را برجسته می‌کنند.
خطوط نیم‌بر شده در پشت کار، راهنمای عمل قلم‌زنی است. پس‌ازاینکه عمل برجسته‌کاری صورت گرفت، مجدداً قیر را به سمت اولیه برگردانده و در این مرحله روسازی و زمینه کردن کار انجام می‌شود.
۲. نیمه برجسته‌کاری
در این قلم‌زنی به جای استفاده از قلم‌های برجسته‌کاری از قلم‌های معمولی استفاده می‌شود و به‌جای اینکه کار را از پشت برجسته کنند، از طرف مقابل آن‌قدر زمینه را پایین می‌برند که سطح پردازش‌شده نمایان شود.
۳. ریزه قلم‌زنی
در این روش، کار پس از قیر شدن طراحی‌شده و سپس نیم‌بر و روسازی و زمینه می‌شود که دارای برجستگی نیست و بیشتر از طرح‌های گل و مرغ اسلیمی و… استفاده می‌شود.
۴. حکاکی
در این روش کار، به جای استفاده از چند قلم تنها از یک‌قلم استفاده شده و این قلم، عمل قلم‌زنی را انجام می‌دهد. درواقع در این نوع قلم‌زنی، با استفاده از قلم تیزی گوشت فلز کنده می‌شود.
۵. مشبک‌کاری
در این روش به‌جای اینکه مثل ریزه قلم‌زنی زمینه بزنند یا مثل برجسته‌کاری زمینه را بخوابانند، زمینه را از سطح فلز جدا می‌کنند. از این روش معمولاً در قدیم در ساخت چراغ‌های فانوسی و محل‌هایی که قرار است از آن‌ها آب عبور کند استفاده می‌شد.
بیشتر فرآورده‌های فلزی که ظرف یک قرن اخیر در ایران ساخته‌شده از مس است که بسیاری از این فرآورده‌ها برای مصارف روزانه ساخته‌شده و بدون تزیین هستند و عنصر اصلی زیبایی آن‌ها همان شکل آن‌ها است ولی ظروف مسی که ارزش نمایشی بیشتری داشته‌اند معمولاً موردتوجه صنعتگران و هنرمندانی چون قلم‌زن و کنده‌کار و گاه برجسته‌کار قرارگرفته‌اند.
اصفهان همیشه از مراکز مهم هنر قلم‌زنی ایران بوده و هست و در حال حاضر بیشترین تعداد کارگاه‌های صنایع‌دستی اصفهان را کارگاه‌های قلم‌زنی مس و برنج تشکیل می‌دهد و تعداد شاغلین این رشته نسبت به سایر رشته‌ها بیشتر است.
دامنهی هنر فلزکاری در ایران بسیار وسیع است؛ ازجمله می‌توان از هنر مشبک‌کاری نام برد که وسایلی از قبیل فانوس، آباژورهای پرنقش‌ونگار مسی و برنجی، بخوردان، گلدان و پوشش بطری را شامل می‌شود. مواد اولیهی اصلی مورد مصرف سازندگان فرآورده‌های مس و برنج شامل مس، برنج و آلیاژهای این دو است.
ابزار کار صنعتگران این رشته از دودسته تشکیل می‌شود؛ یک دسته ابزاری که در مرحلهی ساخت محصولات مورد مصرف قرار می‌گیرد مانند دستگاه خم‌کاری، فرچه، کوره برقی، سندان و چکش. دستهی دیگر ابزاری هستند که در مرحلهی قلم‌زنی مورداحتیاج است مانند دستگاه قیر آب‌کنی، پرگار، انواع قلم آهنی، چکش و…
معرفی استادان قلم‌زنی
استاد بهرام الیاسی که در کار خود منحصربه‌فرد و دارای درجه‌یک هنری و آثاری شاهکار در سراسر جهان می‌باشد قلم‌زنی به سبک اصفهانی است او فرشچیان قلم‌زنی ایران است.
مرحوم علی رحیمی از استادان صاحب نام قلم‌زنی و صاحب سبکی جدید بوده است. (آثار خاص قلم‌زنی وی شامل ۱۰ الی ۱۵ شخصیت متفاوت شغلی، مربوط به یک دوره تاریخی بوده است که هر شخصیت همراه با لباس و اکسسوار خاص شغلی خود بوده است. همراه با تصاویر درخت و گل و مرغ در زمینهی کار، چکش‌کاری شده بر روی سطوح کروی و مخروطی اشیای مسی و نقره‌ای. سرانجام وی در سال ۱۳۷۲ فوت کرد… و در (باغ رضوان) اصفهان دفن شد.
ابراهیم لاتخافی از استادان صاحب نام و برجسته قلم‌زنی و اسطرلاب‌سازی اصفهان بود که در تاریخ ۱۳۹۱/۰۳/۲۰ درگذشت و در قطعه هنرمندان باغ رضوان اصفهان به خاک سپرده شد.
یوسف محمدی یکی دیگر از استادان گمنام در رشته نقره‌سازی است. وی سال‌های متمادی در این رشته فعالیت داشت اما به دلیل برخی مشکلات از این شغل دست کشیده و فعلاً فقط مشغول آموزش معلولان می‌باشد. او یکی از استادان سبک تبریز است.
شیوهی انجام کار
برای قلم‌زنی ابتدا پشت سطحی که قرار است قلم‌زنی کنند را با قیر می‌پوشانند تا ظرف طی مرحلهی قلم‌زنی بر اثر ضربات چکش و فشار قلم تاب برنداشته و از سروصدای زیاد جلوگیری شود. برای این عمل یعنی قیراندود کردن پشت‌کار، قیر جامد را در دستگاه ذوب قیر، ذوب می‌کنند. سپس قیر ذوب‌شده را به‌صورت لایه لایه روی محل موردنظر می‌کشند تا قشر نسبتاً ضخیمی تشکیل شود. پس از سرد شدن ظرف با کشیدن دوغاب سفیدی محل مورد قلم‌زنی را جهت طراحی آماده می‌کنند. دوغاب مذکور صرفاً برای بهتر نمایان شدن خطوط طراحی است که به وسیلهی مداد کشیده می‌شود. طراحی طرح‌های ظروف قلم‌زنی که اکثراً از طرح‌های سنتی الهام می‌گیرد به چند طریق انجام می‌شود:
رسم طرح توسط شخص قلم‌زن که در طراحی نیز مهارت دارد به‌طور مستقیم روی سطح موردنظر
رسم طرح روی کاغذ و سوزنی کردن خطوط اصلی سپس به وسیلهی کوبیدن سمبه (پارچه‌ای که درون آن را از گرد زغال یا جوهر پر کرده‌اند) روی کاغذ اثر قسمت‌های سوراخ شده را روی سطح کار ایجاد و سپس شروع به قلم‌زنی می‌کنند.
در حال حاضر در اصفهان یعنی مهم‌ترین مرکز ساخت و قلم‌زنی مس و برنج حدود ۸۱ درصد از قلم‌زنان، خود طراح و اجراکننده هستند، حدود ۷ درصد از طرح‌های دیگران استفاده کرده و طرح‌های خریداری‌شده که روی کاغذ کشیده شده را مورداستفاده قرارداده و کپی‌کاری می‌کنند و ۱۲ درصد دیگر نیز به خرده‌کاری می‌پردازند.
زمانی که طرح‌ها و نقوش روی کار پیاده شد به وسیلهی ابزاری به نام نیم‌بر یا قلم، خطوط اصلی را کنده‌کاری می‌کنند آنگاه زمینه‌های کار را به وسیلهی ابزارهای مختلف که انواع گوناگون قلم فلزی است نقش می‌زنند و به اصطلاح پر می‌کنند. سپس نوبت روسازی است که در این مرحله روی طرح‌ها را با قلم‌هایی که بر سر آن‌ها نقش‌مایه‌های مختلفی حک‌شده است تزیین می‌کنند. قلم‌های این مرحله عبارت‌اند از حصیری، قلم‌گیری، گرسواد، سمبه، یک‌تو، نیم‌ور، کلفتی، کف تخت و… این نام‌گذاری‌ها متناسب با نقش‌های حک شده بر سر هرکدام است. قلم‌هایی که در زمینه‌سازی به کار می‌رود عبارت‌اند از شوته، گرسوم، یک‌تو و…
قلم‌زنی به شیوه‌های مختلفی انجام می‌شود. در صورتی که فقط گود کردن خطوط، مورد نظر صنعتگر باشد کار تقریباً ساده است. چه آنکه این کار به سادگی قابل انجام بوده و وی می‌تواند به کمک ضرباتی که بر خطوط وارد می‌کند به آن‌ها حالت فرورفتگی بدهد ولی در اکثر موارد قلم‌زنی روی فلز به طور برجسته انجام می‌شود یا ترکیبی از نقوش برجسته و فرورفته است که در این صورت باید قسمت‌های متن طرح با کمک ابزاری خاص کوبیده و گود شود تا خطوط برجسته بماند و خودش را نشان دهد. گاهی نیز استادکار مربوطه ناچار است برای تکمیل کار از دو سوی محصول به قلم‌زنی بپردازد. در این صورت بعد از اتمام قلم‌زنی یک طرف محصول، قیر آن را پاک کرده و روی دیگرش را در قیر قرار می‌دهد و عمل قلم‌زنی را به انجام می‌رساند. بدیهی است در شرایطی که فرضاً قلم‌زنی روی شیئی هموار نظیر سینی، بشقاب، کاسه و… مورد نظر باشد این کار به سهولت امکان‌پذیر بوده و صنعتگر مشکلی نخواهد داشت.
ولی چنانچه شیئی که قلم‌زنی روی آن انجام می‌شود دارای حالت کروی یا بسته باشد نظیر تنگ‌های دهان‌تنگ، گلدان و… صنعتگران معمولاً قسمتی را که باید برجسته نمایانده شود را به طور مجزا ساخته آن را به گونه‌ای کاملاً ظریف روی کار لحیم می‌کنند. قسمتی که به طور افزوده روی محصول قرار می‌گیرد برای اینکه از زیبایی فرآورده نکاهد معمولاً با نقوش فرورفته‌ای که لبهی آن را با سطح محصول پیوند می‌دهد محاط می‌شود.
گاهی نیز هنرمند قلم‌زن برحسب ضرورت یا بنا به ذوق و سلیقهی خود به مشبک‌کاری، ترصیع و طلاکوبی محصول می‌پردازد.
نقوشی که امروزه مورد استفادهی قلم‌زنان قرار می‌گیرد بسیار متنوع بوده و متداول‌ترین آن‌ها عبارت است از:
مشبک که خود نوعی از قلم‌زنی است، اسلیمی، ختایی، گل و بوتهی شاه عباسی، مسجد شیخ لطف الله، منبت، اشکال حیوانی، شکار و… که درواقع طرح‌هایی هستند که از نگاره‌های عامیانه یا سنتی الهام و مایه گرفته است.
در مرحلهٔ قلم‌زنی از وسایلی استفاده می‌شود که عبارت‌اند از:
انواع قلم‌ها که گاه تعدادشان به ۱۴۰ یا بیشتر نیز می‌رسد
پرگار در اندازه‌های مختلف ، چکش ، متر ، قیچی ،دستگاه ذوب قیر
پس از اتمام کلیهی عملیات قلم‌زنی، قیر را به کمک حرارت از محصول جدا کرده و باقیماندهی آن بر بدنهی ظرف را نیز با نفت پاک می‌کنند. سپس ظرف قلم‌زده جهت هموار کردن یا صافکاری و درصورتی‌که قطعات جداگانه‌ای داشته باشد به‌منظور سوار کردن قطعات و لحیم‌کاری به کارگاه صنعتگر سازنده برده می‌شود. البته لحیم‌کاری در این مرحله توسط آلیاژ قلع صورت می‌گیرد تا قسمت‌های لحیم شده هم‌رنگ زمینهی ظرف باشد و صافکاری نیز توسط چکش چوبی یا چکشی که بر سر آن چرم قرارداده شده و جهت صاف کردن و هموار کردن ظرف که در هنگام قلم‌زنی تاب برداشته و فرورفتگی و برآمدگی پیداکرده انجام می‌پذیرد.
پس از صافکاری و چسباندن قطعات، ظرف جهت پرداخت به کارگاه پرداخت‌کاری برده می‌شود و به‌وسیلهی فرچه با صابون تمیز و پرداخت می‌شود و بعدازآن از یک نوع واکس مخصوص یا دوده برای جلای کار استفاده می‌شود. تا حدود بیست سال قبل کار، پرداخت تماماً با دست صورت می‌گرفته است ولی در حال حاضر به‌وسیلهی دستگاه فرچه نیز انجام می‌شود.
مرحلهی نهایی و تکمیلی کار، سیاه‌کاری است که در کارگاه قلم‌زنی انجام می‌شود. به‌این‌ترتیب که سطوح قلم‌زنی شده را به‌وسیلهی مخلوطی از دوده و واکس می‌پوشانند به‌نحوی‌که کلیهی قسمت‌های فرورفته از این مخلوط پر شود. سپس سطح کار را به‌وسیلهی قطعاتی از پارچه پاک‌کرده و صیقل می‌دهند لذا کلیهی جزئیات قلم‌خورده و فرورفته به رنگ سیاه و قسمت‌های برجسته به رنگ اصلی ظرف درمی‌آید که البته این امر موجب نمایاندن بیشتر و بهتر خطوط طرح و درنتیجه زیبایی بیشتر محصول می‌شود.
در حال حاضر علاوه بر اصفهان که قلم‌زنی مس و برنج در آن از رونق فوق‌العاده‌ای برخوردار است در شهرهای تهران، طبس و کرمانشاه نیز قلم‌زنی روی مس تا حدودی مرسوم و متداول است.
ساخت و قلم‌زنی نقره
تهیه و ساخت اشیاء نقره‌ای و قلم‌زنی روی آن‌ها از گذشته‌های بسیار دور در ایران رواج داشته و در حال حاضر نیز در شهرهای شیراز، اصفهان، تبریز و تهران گروه‌هایی از هنرمندان مشغول به کار در این زمینه هستند.
ویژگی تولید محصولات نقره‌ای و قلم‌زنی نقره در شهرهای مورداشاره به شرح زیر است:
شیراز
شیراز از قدیم مرکز عمدهی نقره‌سازی و قلم‌زنی روی نقره بوده است ولی کاهش تعداد صنعتگران همراه با گرانی نقره از رونق این رشته در حال حاضر کاسته است. در کارگاه‌های قلم‌زنی معمولاً صنعتگران ابتدا طرح را به‌طور ذهنی و بدون استفاده از الگو روی محصول پیاده کرده و سپس با چکش و قلم آهنی آن را قلم‌زنی می‌کنند. معمولاً قلم را نیز خود صنعتگران می‌سازند.
اصفهان
نقره‌سازی و قلم‌زنی نقره در اصفهان مانند دیگر صنایع‌دستی رایج در شهر مذکور دارای پیشینهی تاریخی و رونقی چشمگیر است. تعداد شاغلین در این رشته نیز در مقایسه با شهرهای دیگر بیشتر و طبعاً میزان تولید هم بالاتر است.
تبریز
اگرچه صنعت نقره‌سازی در تبریز از سابقه‌ای طولانی برخوردار است ولی در حال حاضر رونق گذشته را ندارد که علت اصلی آن را باید کمبود صنعتگران نقره‌کار، افزایش دستمزدها و گرانی بهای نقره دانست.
قلم‌زنی فرآورده‌های نقره در دو مرحله و در دو کارگاه مجزا از هم صورت می‌گیرد:
ساخت محصولات نقره‌ای
مادهی اولیهی موردنیاز هنرمندان نقره‌کار عبارت از نقره با عیار ۸۴ است که به‌صورت ورق، سکه‌های نقره و اشیاء قدیمی در دسترس قرار دارد. ابتدا نقره را ذوب کرده و به‌صورت شمش درمی‌آورند. با نورد این شمش‌ها را به ورق‌های نقره تبدیل می‌کنند و سپس با قیچی آن‌ها را به اندازه‌های دلخواه بریده و لحیم می‌کنند و با چکش آن را به شکل دلخواه درمی‌آورند. اشیاء ساخته‌شده در این کارگاه‌ها عبارت‌اند از سرویس چای‌خوری، گلدان، شمعدان، جعبه، کاسه، قندان، قاب عکس و…
قلم‌زنی محصولات نقره
پس از ساخت محصول نقره‌ای آن را به کارگاه قلم‌زنی می‌برند. در کارگاه قلم‌زنی ابتدا طرح را به‌طور ذهنی و بدون استفاده از الگو روی محصول پیاده کرده و سپس با چکش و قلم آهنی آن را قلم‌زنی می‌کنند که قلم‌ها معمولاً به‌وسیلهی خود صنعتگران ساخته‌شده است. بعد از قلم‌زنی برای پرداخت و صیقل دادن بار دیگر فرآورده را به کارگاه بازگردانده و پس‌ازاین مرحله آن را به متقاضی عرضه می‌کنند.
وسایل کار نقره‌کاران و قلم‌زنان نقره شامل انواع سوهان، قیچی، مته، قالب، قلم‌های فلزی، ارهی کمانی، انواع مختلف چکش، سندان، پرگار، میز چوبی، انواع گیره و چرخ پرداخت است و شیوهی کار نیز همان است که در مورد ساخت و قلم‌زنی مس و برنج گفته شد.