- vasadmin
- خرداد ۵, ۱۳۹۸
تعریف ملیله‌کاری (ملیله سازی)
شاخه‌ای از هنر فلزکاری است که با مفتول‌های نازک نقره انجام می‌شود. هنر ملیله کاری، محصول کار با طلا، نقره و مسی است که به صورت مفتول‌های باریک درآمده است و با صرف زمان و دقت فوق العاده و هنرمندی ملیله کار، بر مبنایشی یا محصول و با بهره‌گیری از نگاره‌های سنتی و طرح‌های اسلیمی به هم پیوند داده می‌شوند. نقره به‌کاررفته در این هنر عیار ۱۰۰ دارد. شمش‌های نقره را با چکش با دستگاه نورد به شکل مفتول‌های چهار پهلو باریک می‌کنند و ابتدا نقش‌های کوچک را می‌سازند سپس آن‌ها را در کنار هم در یک قالب قرار داده و با نقره‌ای با عیار پایین‌تر لحیم می‌کنند. «ملیله‌کاری» ازجمله ظریف‌ترین رشته‌های فلزکاری است و یکی از برجسته‌ترین صنایع‌دستی ایران به شمار می‌رود.
تاریخچه ملیله‌کاری (ملیله سازی) در ایران
بر اساس کشفیات باستان‌شناسی و به روایت اکثر محققان، قدیمی‌ترین اشیایی که می‌توان ریشه ملیله ایران را در آن جستجو کرد، به سال‌های ۵۵۰ تا ۳۳۰ قبل از میلاد برمی‌گردد و متعلق به دوره هخامنشیان می‌باشد. آثار بدست آمده در «دورآلورپوس»، گواه آن است که طی سال‌های ۳۳۰ تا ۳۲۴ قبل از میلاد نیز، ساخت مصنوعات ملیله در ایران رواج قابل‌ملاحظه ای داشته است.
در دوران ساسانی نیز، صنعتگران فلزکار و مخصوصاً نقره‌کاران، ظروف گران‌قیمت را برای مصرف طبقات مرفه می‌ساختند و درراه خلق آثار بسیار ظریف و هنرمندانه تمامی استعداد، ذوق سرشار و سلیقه هنری خود را به کار می‌گرفتند. در برخی موارد نیز استفاده از سنگ‌های قیمتی، زیبایی این اشیاء را دوچندان می‌نمود.
متأسفانه بسیاری از آثار مربوط به دوره تاریخی مذکور در زمان حمله اعراب (به دلیل اینکه اشیاء نقره‌ای گران‌بها و سبک‌وزن بودند) به غنیمت برده شد. ولی آنچه طی چند قرن اخیر در اثر کاوش‌های باستان‌شناسی و یا به‌طور تصادفی مناطقی نظیر شوش، همدان و گنجینه جیحون بدست آمده است، نشانگر وجود ملیله‌کاری و نیز نشان از مهارت و استادی صنعتگران ملیله کار در ایران پیش از میلاد می‌باشد.
پروفسور «آرتور اپهام پوپ» در کتاب «شاهکار هنر ایران» ضمن اشاره به زرگری و نقره‌کاری در سال‌های بعد از ظهور اسلام، به مقداری ملیله که از منطقه «ری» به‌دست‌آمده و به قرن ۱۲ میلادی تعلق دارد، اشاره‌کرده است.
در دوره سلجوقی اکثر سازندگان آثار نفیس فلزی هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده‌ای از آنان به علت جنگ‌های خونین و زد و خوردهای محلی، ترک وطن کرده، در سایر شهرها ازجمله زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به‌ویژه شهر موصل اقامت گزیدند . با توجه به آنچه که اشاره شد، احتمال می‌رود هنرمندان خراسانی هنر فلزکاری ازجمله ملیله‌کاری را در سال پنجم هجری قمری در زنجان رواج داده باشند. متأسفانه ازآنجاکه بیشتر اشیاء ملیله ایرانی اعم از طلا و نقره به دلیل استفاده مجدد از فلزش ذوب‌شده نمونه‌های زیادی از آثار ملیله هم‌اکنون در دسترس ما نیست و تنها از دوره قاجاریه به این‌سو مقداری سرقلیان، گیره استکان یا سینی در اندازه‌های مختلف و گوشواره، سینه‌ریز و … باقی‌مانده که بخشی از آن‌ها در موزه‌های داخلی و خارجی و قسمتی دیگر در مجموعه‌های خصوصی یا نزد خانواده‌ها نگهداری می‌شود. ملیله‌کاری، امروزه به‌طور عمده در شهرهای زنجان، اصفهان، تبریز و تهران رواج دارد.
مواد اولیه:
۱) مواد اصلی: شامل طلا، نقره و مس
۲) مواد فرعی: شامل موم، زغال، مواد پاک‌کننده، لحیم، بوره و تنه کار
مواد اصلی بصورت خام در طبیعت یافت می‌شود که تبدیل به شمش شده و سپس ورق گردیده و بریده می‌شود. مواد فرعی: موم، زغال، مواد پاک‌کننده (زاج سفید، تیزآب و جوهر گوگرد)، لحیم، بوره و تنه کار است.
ابزارآلات ملیله‌کاری:
- کوره: شامل کوره‌های زغالی یا کوره‌های گازی می‌باشد که جهت ذوب فلزات حرارت تولید می‌کنند و دمای آن‌ها معمولاً بیش از ۱۳۰۰ درجه سانتی گراد است.
- بوته: ظرفی است استوانه‌ای شکل جهت ذوب نقره از آن استفاده می‌شود جنس آن از گرافیت و ظرفیت کوچک‌ترین آن تقریباً ۵۰ گرم و بزرگ‌ترین آن یک کیلوگرم است.
- حدیده: ابزاری است برای تهیه مفتول‌های نقره با قطرهای مختلف بشکل استوانه که از دو لایه بیرونی و درونی تشکیل‌شده است
- ریژه (ریجه): قالب فلزی می‌باشد که نقره بعد از ذوب داخل آن ریخته می‌شود. ریژه دو نوع است: ۱) مدادی که جهت تهیه شمش استفاده می‌شود، ۲) کتابی که برای ساخت نقره صفحه ای استفاده می‌شود.
- دستگاه نورد: شمش ملیله‌ای را به مفتول تبدیل می‌کند.
- دمبوری: حاوی یک مخزن بنزین و یک دم هوا و همچنین یک مشعل می‌باشد و جهت آتش‌کاری جزئی بکار می‌رود.
- انبر آتش‌کاری: دارای دسته‌ای بلند بوده و هنگام آتش و لحیم‌کاری استفاده می‌شود.
- مته برقی: برای سوراخ کردن برخی قسمت‌های زمینه کار از آن استفاده می‌شود.
- تخته تاب: دو قطعه چوب برای تابیدن مفتول نقره‌ای بکار می‌رود.
- قیچی: برای بریدن ورقه‌های آهنی و قطع مفتول‌های نقره‌ای استفاده می‌شود.
- فرچه یا برس سیمی: برای پاک کردن ناپاکی‌ها و چرک از روی ملیله استفاده می‌شود.
- آینه سوهان: برای براق کردن و شفاف نمودن سطح کار نقره استفاده می‌شود.
- جفت: برای شکل دادن مفتول ملیله به ریز نقش‌ها بکار می‌رود.
- قالب ریخته‌گری: برای ساختن اشیا از قبیل پایه و دسته استکان بکار می‌رود.
- دندانه: برای تبدیل نوار نقره‌ای به نوار دندانه‌دار استفاده می‌شود.
مقدمات ساخت ملیله (نوار ملیله):
برای تهیه نوار ملیله ابتدا نقره با خلوص حدود ۹۹٫۹ در ۱۰۰ در کوره قرارگرفته و پس از ذوب شدن، در داخل ریژه ریخته می‌شود. پس از سرد شدن قطعه نقره‌ای به طول ۲۵ الی ۳۰ سانتی‌متر به قطر حدود ۵ میلی‌متر به دست می‌آید در مرحله بعد قطعه نقره‌ای را بر روی سندان گذاشته و به کمک چکش آن را تبدیل به ملیله‌ای چهار پهلویی می‌کنند و مجدداً آن را به‌وسیله چراغ‌کوره‌ای با شعله گاز حرارت می‌دهند تا نرم شود و قابلیت انعطاف پیدا کند سپس آن را از دستگاه نورد عبور داده و به‌صورت مفتول‌های باریکی درمی‌آورند در بالای دستگاه نورد چرخ‌دنده‌ای قرار دارد که به‌وسیله آن می‌توان دستگاه را تنظیم و مفتول‌هایی با قطرهای مختلف به دست آورد مفتول‌های باریک مجدداً در کوره حرارت قرار داده‌شده و درون موم گذاشته می‌شود تا کاملاً موم‌اندود شده و آماده حدیده کردن شود. برای حدیده کردن ابتدا مفتول نقره را از بزرگ‌ترین سوراخ حدیده عبور و سپس آن را از سوراخ‌های کوچک‌تری می‌گذرانند در پایان کار مفتول را از کوچک‌ترین سوراخ حدیده عبور می‌دهند تا مفتول بسیار نازک و ظریفی با قطر یکنواخت و با شماره ۲۵، به دست آید. آنگاه دو رشته از این مفتول نازک را به‌صورت دولایی می‌تابند و مفتول دولا تاب را از میان قسمت مسطح غلطک دستگاه نورد عبور می‌دهند و درنتیجه از دستگاه نورد نوار باریکی به قطر تقریبی کمتر از نیم میلی‌متر خارج می‌شود.
مراحل ساخت ملیله:
بعد از آماده شدن نوار ملیله نوبت به ساخت اشیا ملیله‌ای می‌رسد در این مرحله ابتدا صفحه فلزی مستطیل شکلی که معمولاً از جنس آهن و دارای ابعاد و اندازه‌های مختلف است را انتخاب و یک سطح آن را کاملاً موم‌اندود می‌کنند سپس قالبی را که به شکل محصول موردنظر بریده‌شده روی صفحه آهنی قرار داده و نوار نقره‌ای (دیواره) را که دارای پهنایی بیش از نوار ملیله است از اطراف قالب می گذارنند تا شکل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار گیرد. پس‌ازاین مرحله به‌وسیله دیواره‌های بعدی طرح کلی را تقسیم‌بندی کرده و میانه سطوح را با نقش‌های ملیله که قبلاً به‌وسیله دست و انبری ظریف با نوار ملیله ساخته‌شده پر می‌کنند و در آخرین مرحله به‌وسیله مفتول‌های آهنی بسیار ظریف نقوش را به یکدیگر می‌بندند تا اشکال ساخته‌شده به هم نخورد و به‌وسیله ذوب کردن موم اسکلت ملیله ساخته‌شده را از صفحه آهنی جدا می‌کنند. پس‌ازاینکه کلیه قطعات به‌وسیله گرده لحیم به یکدیگر متصل شد سیم‌های فولادی را بریده و جدا می سازنند و محصول را که تقریباً کار ساختنش به پایان رسیده در ظرفی که حاوی محلول رقیق اسید سولفوریک است قرار می‌دهند و یا در داخل ظرف محتوی (محلول زاج سفید) می‌جوشانند تا اضافات و لکه‌های روی نقره از بین برود. در پایان به کمک برس سیمی ظریفی ملیله ساخته‌شده را پاک می‌نمایند.
نوع دیگری از ملیله محصولاتی است که به‌وسیله خم کردن و لحیم کردن صفحات ملیله‌ای ساخته می‌شود و شیوه تولید چنان است که ابتدا از ملیله صفحاتی به اندازه‌های موردنظر تهیه و سپس به کمک آن‌ها محصولاتی نظیر گیره، استکان، لیوان، قندان، گلاب‌پاش و… می سازنند و به‌وسیله نقره با عیاری پایین‌تر دسته و پایه آن را ساخته و بر روی کار سوار می‌کنند.
تفاوت ملیله سازی در زنجان، اصفهان و تهران:
ازلحاظ ساختار، ریز نقش‌ها و عیار نقره مصرفی از یکدیگر متمایز می‌شوند. (عیار نقره مصرفی در اصفهان ۹۵-۹۰ و شاید هم کمتر باشد اما در زنجان، نقره مصرفی با خلوص ۹۹٫۹ از ۱۰۰ استفاده می‌شود) به لحاظ کیفیت ساخت، ملیله اصفهان دارای نقوش بزرگ‌تر نسبت به ملیله زنجان است و غنای ریز نقوش، زیبایی و ظرافت کار آن با ملیله زنجان برابری نمی‌نماید. ملیله زنجان با توجه به طرح‌ها و نقش‌های اصیل و خصوصاً ظرافت زیاد آن درمجموع از کیفیت بالایی برخوردار است؛ اما در تهران صنعتگران ملیله کار بیشتر در امر جواهرسازی فعالیت دارند.
نقش‌های رایج ملیله‌کاری:
ریز نقوش متداول در ملیله همانند سایر نقش‌های صنایع‌دستی اکثراً ذهنی و الهام‌یافته از طبیعت و طرح‌های سنتی است، مهم‌ترین و رایج‌ترین نقش‌های ملیله عبارت‌اند از: اشک، جغه، پیچک، ترمه و غنچه، برگ، واو ملیله، دو چشم، برگ فرنگ، سه چهارچشم، کور ملیله و تابیده که هر یک دارای ویژگی خاص خود می‌باشد.
اساتید بنام ملیله‌کاری:
مرحوم استاد بیات، منصور کاظمیان مقدم، صادق شیروانی، محمدرضا حکیمیان، محمدحسین ستاری، عبدالحمید محرر، مرتضی جزء صادقی، کریم ابطحی، علیرضا شجاعی، علی نوری، علی لطفی رضایی، امیرحسین میر محمدرضایی، رسول فرجیان، محسن یزدان‌شناس، صمد عظیمی و…
محصولات ملیله‌کاری:
همان‌طور که در بالا اشاره شد، تولیدات ملیله عبارت‌اند از انواع مختلف تزئینی همچون گیره، شربت‌خوری، گل‌سفید، گلاب‌پاش، قاب عکس، بشقاب، شکلات خوری، شیرینی‌خوری، سینی، آینه و شمعدان و…، انواع مختلف زینتی همچون زنجیر، سنجاق ، گل سینه و گوشواره است.