تاریخچه سفال مینا

سفال مینا دسته ای از انواع میناکاری است که در دانشنامه ویکیپدیا به آن اشاره شده است. شاید بتوان گفت که تاریخچه سفال مینا به دوران هخامنش باز میگردد. در دوران هخامنشی آجرهای مینایی با لعاب قلیایی در آپادانای شوش یافت شد. هم اکنون نمونه هایی از آن در موزه لوور پاریس نگهداری می شود. در شوش دو شیوه تزیین در آجرها دیده می شود، آجرهای سیلیکونی لعابدار با طرحهای برجسته و آجرهایی با سطح صاف که طرح منحصرا توسط رنگ اجرا شده است. اجرهایی که شاید شبیه سفال مینا بودند و دارای ترکیبی از مخلوط شن و آهک بوده اند. هر آجر به همراه تزیین برجسته یا بدون آن در قالب شکل داده شده و سه بار داخل کوره می رفته است. اولین پخت سفال مینا، ساخت بدنه است که سفالگران امروزی به آن بیسکوییت می نامند. در دومین پخت لعاب مینا داده می شده. در پخت نهایی لعاب سیلیکونی به عنوان یک ماده شفاف و روان، رنگ شده با اکسیدهای گوناگون به آن افزوده می شده است. سرب آنتیموان برای رنگهای زرد، مس برای سبز ـ آبی، فرو منگنز برای سیاه و قهوه ای و قلع برای ساخت لعاب مات و تولیدرنگ سفید به کار می رفته است. همچنین در تخت جمشید فارس شواهدی از خشتهای پخته با لعابی مشابه مینایی وجود دارد.

عناصر تشکیل دهنده سفال مینا

در ساخت سفال مینا خمیر سفال تغییر می کند. گل رس سیلیکات آلومینیوم آبدار است که سفال از آن ساخته می شود که خاک چینی یا کائولین خالص ترین نوع این خاک است. عناصر دیگری مثل سدیم، پتاسیم، کلسیم، منیزیم اگر همراه این خاک باشند ناخالصی های آن به حساب می آیند. روش معمول در ساخت سفال مینا که منتسب به کاشان و برخی دیگر از شهرهای ایران مرکزی در سده ششم شناخته شده است. احتمالا ریشه آزمایشهای سفالگران نیشابور و سمرقند داشته که تلاش می کردند پس از پختن سفالینه ها دارای نقش یا لعابی بر سطح، آنها را نقش اندازی و بار دیگر در کوره حرارت دهند تا طرحی سفید رنگ بوجود آید.

برای ساخت سفال مینا از خمیر شیشه یا خاک چینی استفاده می شود. کاربرد مینا تنها در حالت مطلوب و بر سطحی مشابه با شیشه انجام پذیر می باشد. مینا کاری بر روی سفالهای یخت و اغلب حاوی کائولین زیاد تکامل یافت.این باعث شد ساخت ظروف با لعاب مینایی امکان پذیر گردد.  بدین ترتیب ظروف لعابدار سده ششم هجری قابلیت تزیین مینا کاری را پذیرا بود. نمونه های ویژه ای از سفال مینا در دوران سلجوقی مشاهده می نماییم و محتملا حدود سالهای ۴۹۵  تا ۵۴۵ هجری در کاشان که در آن سفالها گرد کوارتز با کائولین آمیخته می شد.  سفال مینا با بدنه ای شفاف به وجود می آمد که به خصوص برای کنده کاری بدنه چنان که باید محکم و مقاوم بود.

 

روش ساخت سفال مینا

روش معمول در ساخت سفالهای مینایی منتسب به کاشان است. برخی دیگر از شهرهای ایران مرکزی در سده ششم شناخته شده است. احتمالا ریشه در آزمایشهای سفالگران نیشابور و سمرقند داشته است. آنها تلاش می کردند پس از پختن سفالینه ها دارای نقش یا لعابی بر سطح، آنها را نقش اندازی کنند. سپس بار دیگر در کوره حرارت دهند تا طرحی سفید رنگ بوجود آید. مجموعه ای از کاسه ها با تاریخ ۵۷۰ تا ۵۸۰ هجری نمایانگر اوج تکامل این روش است. اسلوب فوق بسیار پیچیده و مشتمل بر چندین بار به کوره رفتن سفال در حرارتهای معمولا ۷۵۰ درجه سانتیگراد، متوالیا رو به کاهش بوده است.

البته رنگهای لعاب که از مواد معدنی فلزی و اکسیدها به دست می آید بسیار زیاد هستند. ولی همیشه این سفالها در تطبیق دادن خواصشان در کوره با لعاب مسئله ساز بوده اند. گرمای لازم برای ذوب شدن لعاب روی ظرف منجر به خراب شدن رنگ می شود. و یا بر استحکامش تاثیر می گذارد. مقارن با اواخر قرن ۶ هجری سفالگران اسلامی به روشنی دریافتند که اگر اشیاء منقوش چند رنگ می خواهند دو راه دارند. آنها می توانستند رنگ آمیزی را محدود به چند رنگ نمایند. همچنین اشیاء گرمای لازم برای پخته شدن و لعاب ظرف در یک مرحله را تحمل  می کنند. و یا می توانستند ابتدا ظرف را لعاب داده، بپزند. سپس با رنگهای ناپایدار با پخت مجدد ظرف در حرارتی پایین را بکار گیرند.

برای مطالعه بیشتر راجع به سفال مینا به این مطالب مراجعه کنید